Νατάσα
Τερλεξή
Εκδόσεις
Διεθνές Βήμα
Η ιστορία των απελευθερωτικών αγώνων της Κούβας πάει πολύ πιο πίσω στον χρόνο. Εμείς θα πιάσουμε το νήμα από τον Γενάρη του 1959 όταν μια λαϊκή επανάσταση ρίχνει τη δικτατορία που Φουλχένσιο Μπατίστα. Επικεφαλής του αγώνα, ενός αγώνα που έφτασε να διακηρύξει τον σοσιαλισμό 90 ναυτικά μίλια από τις ΗΠΑ, ήταν μια συνειδητή, κομμουνιστική ομάδα με κεντρική μορφή τον Φιντέλ Κάστρο. Ο Τσε Γκεβάρα διαμορφώθηκε ως μέλος αυτής της συλλογικής ηγεσίας.
Οι Κουβανοί επαναστάτες (κληρονόμοι του Χοσέ Μαρτί και του Καρλ Μαρξ) οδήγησαν χωρίς δισταγμό τη μετάβαση από μια εθνική δημοκρατική επανάσταση (που έφερε στην εξουσία μια εργατοαγροτική κυβέρνηση) σε μια σοσιαλιστική επανάσταση, η οποία έπαιρνε φόρα, αντί να κάνει πίσω, με κάθε εχθρική ενέργεια του βορειοαμερικανικού ιμπεριαλισμού και της ντόπιας αντίδρασης.
Ξέρουμε ότι για πολλές δεκαετίες οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο που δήλωναν κομμουνιστές θεωρούσαν ότι ο μοναδικός δρόμος από τον καπιταλισμό προς τον σοσιαλισμό ήταν τα συστήματα σχεδιασμού και διοίκησης που εφαρμόζονταν στην ΕΣΣΔ και την Ανατολική Ευρώπη.
Η ιστορία έχει αποφανθεί ότι τα συστήματα εκείνα δεν έφερναν τους λαούς αυτούς πιο κοντά στον σοσιαλισμό, αλλά τους απομάκρυναν από αυτόν, όπως είχε προβλέψει ο Τσε ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1960. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 οι εργαζόμενοι είχαν χάσει τον έλεγχο ενός αυξανόμενα γραφειοκρατικού και κατασταλτικού κρατικού μηχανισμού. Οι εργαζόμενοι είχαν καθηλωθεί ως μια βουβή παράμετρο της παραγωγής, εργαλεία σχεδόν, αντί για συνειδητοί μέτοχοι στην παραγωγική διαδικασία, όπως έλεγε ο Τσε.
Άραγε, μπορούν οι αγρότες και οι εργαζόμενοι να ασκήσουν εξουσία; Να την ασκήσουν συλλογικά με γνώμονα τα συμφέροντα της μοχθούσας πλειονότητας της κοινωνίας; Να διευθύνουν την οικονομία σε αυτή την κατεύθυνση; Το θέμα του βιβλίου είναι η θετική προοπτική που έδωσε σε αυτή την ερώτηση η κουβανική επανάσταση, και η θεωρητική βάση που της έδωσε ο Τσε Γκεβάρα. Την απάντηση αυτή θα κουβεντιάσουμε σήμερα.
Η προβολή αυτής της προοπτικής είναι αποφασιστική σήμερα, βλέποντας:
Την παγκόσμια οικονομική ύφεση και τους ανταγωνισμούς που γεννά μεταξύ των μεγάλων αλλά και των μικρών της ιμπεριαλιστικής τροφικής αλυσίδας.
Τη συστηματική ανελέητη ανεργία και οι πιέσεις στο βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων σε κάθε ήπειρο. Την αυξανόμενη πολιτική πόλωση.
Την άνοδο ακροδεξιών και φασιστικού τύπου κινημάτων από τη ΧΑ ως το Ισλαμικό Κράτος.
Όλ’ αυτά δεν είναι τελικά παρά η θανάσιμη λογική του καπιταλισμού σε κρίση σήμερα.
Η προοπτική που κουβεντιάζουμε εδώ είναι κομμάτι της ανασύνταξης, της επίλυσης της δικής μας κρίσης, της κρίσης της εργατικής τάξης. Η δική μας κρίση δεν είναι ούτε συστημική ούτε αδιέξοδη. Για να επιλυθεί χρειάζεται ταξική ενότητα. Χρειάζεται εμπειρίες κοινής πάλης. Σίγουρα όμως χρειάζεται και προοπτική.
Επιστρέφοντας στην επαναστατική Κούβα:
Αμέσως μετά τη νίκη του 1959 στην οποία έπαιξε εξέχοντα ρόλο, ο Τσε ανέλαβε ευθύνες ως:
Επικεφαλής του Εθνικού Ινστιτούτου Αγροτικής Μεταρρύθμισης 1959 ( Η επανάσταση υλοποίησε άμεσα τις δεσμεύσεις της απέναντι στους χωρικούς).
Πρόεδρος της Εθνικής τράπεζας 1960, όταν εθνικοποιήθηκαν σχεδόν όλες οι τράπεζες και οι βιομηχανίες ξένων και εγχώριων συμφερόντων.
Υπουργός Βιομηχανίας από το 1961. Στη διεύθυνσή του είχε το 70% των βιομηχανιών της Κούβας. Είχε το καθήκον να τις αναδιοργανώσει σε προλεταριακές βάσεις, να διατηρήσει την παραγωγή, ενώ ταυτόχρονα αναχωρούσαν τα αφεντικά και τα μεσαία και τεχνικά στελέχη τους.
Το μεγαλύτερο μέρος των υλικών του βιβλίου προέρχεται από τις καθημερινές παρεμβάσεις του Τσε σε συνελεύσεις εργαζομένων, σε οργανωτικές συναντήσεις της ομάδας του στο Υπουργείο, σε λαϊκές συγκεντρώσεις. Δύσκολα θα βρεθεί αλλού στενότερο πάντρεμα θεωρίας και πράξης.
Με άλλα λόγια, τα πρακτικά ζητήματα που θέτει ο Τσε απέχουν πολύ από την κατασκευή μιας ουτοπίας, και γι’ αυτό βοηθούν να δούμε ρεαλιστικά το όλο εγχείρημα της κοινωνικής επανάστασης και τον δικό μας καθοριστικό πολιτικό και παραγωγικό ρόλο ως εργαζόμενοι σε αυτήν.
Οι πρώτες ιστορικές προσπάθειες σε αυτή την κατεύθυνση ξεκίνησαν το 1917 στη Ρωσία, με πρωτοπόρο το κόμμα των μπολσεβίκων του Λένιν. Όπως φαίνεται ξεκάθαρα από τα κείμενα που έχουμε εδώ, ο Τσε μελέτησε συστηματικά τις εμπειρίες εκείνες.
Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η οικοδόμηση του σοσιαλισμού δεν είναι μόνο ζήτημα παραγωγής και διανομής του πλούτου. Είναι επίσης ζήτημα διαπαιδαγώγησης και συνείδησης. Μέσα από το βιβλίο καταλαβαίνουμε πως εννοεί τη συνείδηση ο Τσε και πώς καλλιεργείται. Έχει να κάνει με:
- Την οικοδόμηση ενός κομμουνιστικού κόμματος που είναι ένα με τον λαό και συσπειρώνει τα στοιχεία με τη μεγαλύτερη αυταπάρνηση και αγωνιστικότητα, όχι ένα κόμμα των «ειδικών», των μάνατζερ και των προνομίων
- τη διαρκή καταπολέμηση της κρατικής γραφειοκρατίας και των κοινωνικών προνομίων
- τη διαρκή μείωση του χάσματος μεταξύ χειρονακτικής και πνευματικής εργασίας (που είναι ο σπόρος κάθε ταξικής κοινωνίας)
- τη μάχη για τον περιορισμό των διαφορών ανάμεσα στις συνθήκες ζωής των παραγωγών στη γεωργία και στη βιομηχανία
- τη διεθνιστική διαπαιδαγώγηση και πρακτική
- τη συνεχή, εφόρου ζωής κατάρτιση και εκπαίδευση των εργαζομένων
- την οργανωμένη συμμετοχή των ανθρώπων του μόχθου στην πολιτική και στρατιωτική άμυνα των κατακτήσεών τους
- την οργανωμένη συμμετοχή του λαού στην επίλυση των προβλημάτων που τον αφορούν, από το τοπικό έως το εθνικό επίπεδο.
Όλα όσα απορρύθμισα παραπάνω υλοποιήθηκαν μέσα από έργα της νεαρής κουβανικής επανάστασης, και υπήρξαν έργα στα οποία συνέβαλε άμεσα ο Τσε. Ο Τσε διηύθυνε τη διαδικασία ενοποίησης που δημιούργησε το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κούβας. Ήταν στο πόστο του μαζί με όλη την ηγεσία της επανάστασης κατά την απόβαση των μισθοφόρων στον Κόλπο των Χοίρων το 1962. Τέθηκε επικεφαλής διεθνιστικών αποστολών στην Αφρική και τη Λατινική Αμερική.
Συνοψίζω εδώ την οπτική του:
- Μια σοσιαλιστική επανάσταση δίνει για πρώτη φορά στον εργαζόμενο λαό την ευκαιρία να πάψει να είναι τυφλό υποχείριο των οικονομικών νόμων που μας πουλούν, μας αγοράζουν, και καθορίζουν τις συνθήκες ζωής και εργασίας μας, τις κοινωνικές σχέσεις γενικότερα. Αυτή είναι η ουσία της.
- Μεταμορφώνοντας συλλογικά τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες παράγουμε και ζούμε, χρειάζεται να αλλάζουμε και οι ίδιοι. Μόνο έτσι αρχίζει και διαλύεται η θολούρα με την οποία συγκαλύπτονται οι εκμεταλλευτικές σχέσεις στον καπιταλισμό. Μόνο έτσι αρχίζουμε να βλέπουμε ξεκάθαρα τον πρωταρχικό ρόλο της εργασίας για την κοινωνική και πολιτιστική πρόοδο.
- «Ο κομμουνισμός είναι ένα φαινόμενο συνείδησης και όχι μόνο παραγωγής ... Δεν μπορείς να φτάσεις στον κομμουνισμό με την απλή μηχανική συσσώρευση ποσοτήτων προϊόντων που τίθενται στη διάθεση του λαού ... δεν μπορούμε να φτάσουμε αν ο άνθρωπος δεν είναι συνειδητός. Δηλαδή , εάν δεν αποκτά μια νέα συνείδηση απέναντι στην κοινωνία.»
- Ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να οικοδομηθεί με τις καπιταλιστικές μεθόδους του καρότου και του μαστίγιου αλλά με την αυξανόμενη χρήση κοινωνικών κινήτρων και την απόσπαση όλο και περισσότερης κοινωνικά χρήσιμης εργασίας από τη μισθωτή σχέση.
- Η εργατική πρωτοπορία που οργανώνεται σε ένα κομμουνιστικό κόμμα οφείλει να καθοδηγήσει ολοένα ευρύτερα στρώματα της τάξης της ώστε να ασκούν ολοένα μεγαλύτερο έλεγχο στην πολιτική πορεία, καθώς και στη διοίκηση του κράτους και της οικονομίας.
Όλα όσα έγραψε και εφάρμοσε ο Τσε καταδεικνύουν τον πολιτικό, στην ουσία, χαρακτήρα των αποφάσεων που κινούν τη μετάβαση – πέρα από τη στενή έννοια της οικονομίας.
Με αυτά τα ζητούμενα προχωρά και θέτει τα καθόλα πρακτικά ερωτήματα:
- Με ποια δεδομένα σχεδιάζεται μια οικονομία και πώς λαμβάνονται οι αποφάσεις;
- Ποιος είναι ο ρόλος του χρήματος;
- Πώς καθορίζονται οι τιμές των προϊόντων;
- Πώς ορίζονται οι μισθοί με δεδομένες της κατακτήσεις της επανάστασης στους τομείς της στέγασης, της παιδείας, της υγείας και του πολιτισμού;
- Πώς διευθύνεται μια επιχείρηση;
- Πώς απελευθερώνεται η εργασία από την αλλοτρίωση της μισθωτής σκλαβιάς που κληρονομείται από τον καπιταλισμό;
- Πώς γίνονται όλα αυτά σε μια μισο-αποικία των ΗΠΑ, χώρα του λεγόμενου τρίτου κόσμου με ελάχιστους πόρους;
Στις απαντήσεις που θα ακούσετε, θα επαναλαμβάνονται οι όροι υλικά κίνητρα, ηθικά και κοινωνικά κίνητρα, σχεδιασμός.
Εγώ θα θέσω ένα παράπλευρο ερώτημα. Τι έγινε με την κληρονομιά του Τσε στην Κούβα;
Η πολιτική προοπτική που πρόβαλλε ο Τσε δεν είχε ομόφωνη υποστήριξη στην Κούβα όπου το 1963-64 έγινε μια δημόσια συζήτηση πάνω σε θέματα οργάνωσης της παραγωγής και του σχεδιασμού. Εκφράστηκαν δύο πολιτικά ασυμβίβαστες προσεγγίσεις που και οι δύο τέθηκαν σε εφαρμογή.
Ο Τσε υπερασπιζόταν το «Προϋπολογιστικό σύστημα χρηματοδότησης και αυτό εφαρμοζόταν στο 70%, όπως είπαμε, των βιομηχανικών μονάδων υπό τη διεύθυνση του Υπουργείου Βιομηχανίας. Το επονομαζόμενο Οικονομικό Λογιστικό Σύστημα (ή οικονομικής διαχείρισης) εφαρμοζόταν στο 30% των μονάδων (υπό την ευθύνη του Υπουργείου Εσωτερικών και του Ινστιτούτου Αγροτικής Μεταρρύθμισης). Το τελευταίο ακολουθούσε περισσότερο τα τρέχοντα τότε πρότυπα στη ΕΣΣΔ και την Ανατολική Ευρώπη.
Ο Τσε επέμενε ότι το Προϋπολογιστικό Σύστημα δεν ήταν ένα «πράγμα», μια σειρά κανόνες που διέφεραν από το άλλο σύστημα. Το υπερασπιζόταν ως «μέρος μιας γενικής αντίληψης για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού».
Σκοπός του Τσε δεν ήταν να βρει τρόπους διεύθυνσης της παραγωγής και της διανομής στην οικονομία, προσεγγίζοντας την εργατική τάξη απ έξω σαν «στοιχείο». Στόχος του ήταν να οργανωθεί και να ανεβεί η πολιτική συνείδηση των εργαζομένων, επιτρέποντάς τους να ασκούν όλο και περισσότερο έλεγχο στις οικονομικές και κοινωνικές αποφάσεις που ταυτόχρονα επιδρούν στην παραγωγή αλλά και στην καθημερινή τους ζωή. Στόχος δηλαδή ήταν η αύξηση της εξουσίας στα χέρια των εργαζομένων. Ο οικονομικός σχεδιασμός γι’ αυτό ήταν η πρακτική ενσάρκωση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Μέσα από τη διαμόρφωσή και την εφαρμογή του, ο εργαζόμενος λαός θα μεταμόρφωνε τις ίδιες του τις αξίες και τις συμπεριφορές. Θα άρχιζε να απελευθερώνει τη δημιουργικότητά του.
Η οπτική του Τσε συνοψίζεται άριστα στο εξής απόφθεγμα από τον Μαρξ, το οποίο παραθέτει ο ίδιος (από τις Θέσεις για τον Φόυερμπαχ): «Η επανάσταση δεν είναι μόνο απαραίτητη διότι η κυρίαρχη τάξη δεν μπορεί να γκρεμιστεί με άλλο τρόπο, αλλά επίσης γιατί μόνο μέσω μιας επανάστασης θα κατορθώσει η τάξη που την ανατρέπει να βγει από τον βούρκο μέσα στον οποίο βυθίζεται και να καταστεί ικανή να θεμελιώσει την κοινωνία πάνω σε νέες βάσεις.»
Οι αντιλήψεις του Τσε που θα διαβάσετε, βγήκαν μέσα από μια ζωντανή επαναστατική διαδικασία, και σαν τέτοιες συνέχισαν την πορεία τους μετά τον θάνατο του Τσε.
Στην ομιλία του από το 1987 που υπάρχει στο βιβλίο, ο Φιντέλ αναφέρει ότι «σε μια δεδομένη στιγμή ορισμένες από τις ιδέες του Τσε ερμηνεύτηκαν λανθασμένα και ακόμη εφαρμόστηκαν λανθασμένα... Δεν έγινε ποτέ σοβαρή προσπάθεια να εφαρμοστούν στην πράξη. Ήρθε η εποχή που άρχισαν να επιβάλλονται ιδέες διαμετρικά αντίθετες προς την οικονομική σκέψη τους Τσε».
Η πολιτική προοπτική που πρόβαλλε ο Τσε δεν είχε ομόφωνη υποστήριξη στην Κούβα όπου το 1963-64 έγινε μια δημόσια συζήτηση πάνω σε θέματα οργάνωσης της παραγωγής και του σχεδιασμού. Εκφράστηκαν δύο πολιτικά ασυμβίβαστες προσεγγίσεις που και οι δύο τέθηκαν σε εφαρμογή.
Ο Τσε υπερασπιζόταν το «Προϋπολογιστικό σύστημα χρηματοδότησης και αυτό εφαρμοζόταν στο 70%, όπως είπαμε, των βιομηχανικών μονάδων υπό τη διεύθυνση του Υπουργείου Βιομηχανίας. Το επονομαζόμενο Οικονομικό Λογιστικό Σύστημα (ή οικονομικής διαχείρισης) εφαρμοζόταν στο 30% των μονάδων (υπό την ευθύνη του Υπουργείου Εσωτερικών και του Ινστιτούτου Αγροτικής Μεταρρύθμισης). Το τελευταίο ακολουθούσε περισσότερο τα τρέχοντα τότε πρότυπα στη ΕΣΣΔ και την Ανατολική Ευρώπη.
Ο Τσε επέμενε ότι το Προϋπολογιστικό Σύστημα δεν ήταν ένα «πράγμα», μια σειρά κανόνες που διέφεραν από το άλλο σύστημα. Το υπερασπιζόταν ως «μέρος μιας γενικής αντίληψης για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού».
Σκοπός του Τσε δεν ήταν να βρει τρόπους διεύθυνσης της παραγωγής και της διανομής στην οικονομία, προσεγγίζοντας την εργατική τάξη απ έξω σαν «στοιχείο». Στόχος του ήταν να οργανωθεί και να ανεβεί η πολιτική συνείδηση των εργαζομένων, επιτρέποντάς τους να ασκούν όλο και περισσότερο έλεγχο στις οικονομικές και κοινωνικές αποφάσεις που ταυτόχρονα επιδρούν στην παραγωγή αλλά και στην καθημερινή τους ζωή. Στόχος δηλαδή ήταν η αύξηση της εξουσίας στα χέρια των εργαζομένων. Ο οικονομικός σχεδιασμός γι’ αυτό ήταν η πρακτική ενσάρκωση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Μέσα από τη διαμόρφωσή και την εφαρμογή του, ο εργαζόμενος λαός θα μεταμόρφωνε τις ίδιες του τις αξίες και τις συμπεριφορές. Θα άρχιζε να απελευθερώνει τη δημιουργικότητά του.
Η οπτική του Τσε συνοψίζεται άριστα στο εξής απόφθεγμα από τον Μαρξ, το οποίο παραθέτει ο ίδιος (από τις Θέσεις για τον Φόυερμπαχ): «Η επανάσταση δεν είναι μόνο απαραίτητη διότι η κυρίαρχη τάξη δεν μπορεί να γκρεμιστεί με άλλο τρόπο, αλλά επίσης γιατί μόνο μέσω μιας επανάστασης θα κατορθώσει η τάξη που την ανατρέπει να βγει από τον βούρκο μέσα στον οποίο βυθίζεται και να καταστεί ικανή να θεμελιώσει την κοινωνία πάνω σε νέες βάσεις.»
Οι αντιλήψεις του Τσε που θα διαβάσετε, βγήκαν μέσα από μια ζωντανή επαναστατική διαδικασία, και σαν τέτοιες συνέχισαν την πορεία τους μετά τον θάνατο του Τσε.
Στην ομιλία του από το 1987 που υπάρχει στο βιβλίο, ο Φιντέλ αναφέρει ότι «σε μια δεδομένη στιγμή ορισμένες από τις ιδέες του Τσε ερμηνεύτηκαν λανθασμένα και ακόμη εφαρμόστηκαν λανθασμένα... Δεν έγινε ποτέ σοβαρή προσπάθεια να εφαρμοστούν στην πράξη. Ήρθε η εποχή που άρχισαν να επιβάλλονται ιδέες διαμετρικά αντίθετες προς την οικονομική σκέψη τους Τσε».
Η έκδοση αυτού του βιβλίου το 1987 σε 250.000 αντίτυπα στην Κούβα έδωσε την ευκαιρία να ανακτηθούν οι ιδέες του Τσε, στο πλαίσιο της «διαδικασίας επανόρθωσης των λαθών», όπως ονομάστηκε.
Πρόκειται για μια περίοδο μεγάλων αλλαγών που ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του 1980 για να αντιμετωπιστούν τα σοβαρότατα λάθη γραφειοκρατικής οργάνωσης και καπιταλιστικών μεθόδων διαχείρισης, που υπήρξαν αποτέλεσμα αντιγραφής από την ανατολική Ευρώπη. Η τόσο σημαντική για την επιβίωση της νεαρής Κουβανικής Επανάστασης βοήθεια είχε συνεπιφέρει τάσεις και πιέσεις μιμητισμού.
Από τέλη 1960 έως μέσα 1980 συντελείται μια απομάκρυνση από τις αντιλήψεις του Τσε, ξεκινώντας από αυτή την αντιγραφή.
- Η κερδοφορία των επιχειρήσεων γίνεται το κριτήριο λειτουργίας τους
- Θεσπίζονται στόχοι και πλάνα ασύνδετα με τις ανάγκες των εργαζομένων
- Οι παραγωγικές μονάδες αναπτύσσονται υδροκέφαλα, με υπέρογκο αριθμό διευθυντών και μη παραγωγικού προσωπικού
- Εφαρμόζονται υλικά και μόνο κίνητρα για την εργασία
- Η εθελοντική εργασία γίνεται τελετουργική και μόνο
Στο βιβλίο με ομιλίες του Φιντέλ Κάστρο από το 1989 με τίτλο Στην υπεράσπιση του σοσιαλισμού, βρίσκουμε παραδείγματα όπως:
- Απόδοση πριμ για κάλυψη του πλάνου με έσοδα από πώληση αγαθών και όχι παραγόμενα αγαθά
- Υπερκάλυψη του πλάνου σε γέφυρες χωρίς να έχουν χτιστεί δρόμοι
- Αυξήσεις τιμών χωρίς να λαμβάνεται υπόψη πόσο αναγκαίο είναι ένα αγαθό
Είχε πέσει σε δεύτερη και τρίτη μοίρα η κατασκευή κατοικιών, παιδικών σταθμών, η επισκευή των σχολείων κ.λπ., πράγματα εξάλλου που δεν παράγουν οικονομικό όφελος...
Ως τις αρχές τις δεκαετίας του 1980, όλα αυτά είχαν αρχίσει να παράγουν διαφθορά, απογοήτευση μέσα στον εργαζόμενο λαό και πτώση της κομμουνιστικής πολιτικής συνείδησης. Σχετικά προνομιούχα διοικητικά στρώματα έκαναν την εμφάνισή τους στους μηχανισμούς του κράτους και του κόμματος, στις επιχειρήσεις, ακόμα και σε μαζικές οργανώσεις όπως τα συνδικάτα. Αυτό το στρώμα άρχισε να εκφράζεται και να προωθεί πολιτικές υπεράσπισης του δικού του βιοτικού επιπέδου.
Η ώθηση για να αντιστραφεί αυτή η καταστροφική πορεία, αυτή η «ντροπιαστική περίοδος» όπως την ονομάζει ο Φιντέλ, ήρθε από τους επαναστατικούς θριάμβους στην Γρενάδα και τη Νικαράγουα το 1979 και τη διεθνιστική ανταπόκριση δεκάδων χιλιάδων Κουβανών εθελοντών στο κάλεσμά τους για βοήθεια. Ήρθε και από τους εκατοντάδες χιλιάδες εθελοντές που περήφανα επέστρεφαν από τη νικηφόρα επιχείρηση κατά της Νότιας Αφρικής του απαρτχάιντ στην Αγκόλα.
Με επικεφαλής τον Φιντέλ Κάστρο το 1986 ξεκίνησε αυτή η επαναστατική αντεπίθεση που προανέφερα. Αντιμετωπίστηκαν σε μεγάλο βαθμό η διαφθορά και τα προνόμια. Ξαναμπήκαν στο προσκήνιο οι προτεραιότητες των εργαζομένων. Για παράδειγμα, ενώ οι τεχνοκράτες οικονομολόγοι είχαν προβλέψει την οικοδόμηση 2 παιδικών σταθμών στην Αβάνα, μέσα σε 2 χρόνια χτίστηκαν από μπριγάδες πάνω από 100, για τις ανάγκες των εργαζόμενων γυναικών).
Μπήκε στο προσκήνιο η εθελοντική εργασία για την επίλυση άμεσων αναγκών. Οι μπριγάδες εθελοντικής εργασίες λειτούργησαν σαν ένα κοινωνικό κίνημα για να ανακτήσουν τον πρώτο λόγο οι εργαζόμενοι, στην πράξη, με προλεταριακές μεθόδους.
Έτσι, όπως λέει η Μέρι-Άλις Γουότερς στην εισαγωγή του βιβλίου, «Την ίδια στιγμή που τα κόμματα και τα γραφειοκρατικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης και της ΕΣΣΔ άρχισαν τελικά να καταρρέουν μπροστά στις άλυτες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αντιθέσεις που είχαν συσσωρευτεί σε βάθος δεκαετιών, η ίδια η κουβανική επανάσταση ανακτούσε δύναμη, ακολουθώντας την κομμουνιστική πολιτική πορεία της επανόρθωσης».
Ο Φιντέλ λέει ότι αυτή η στροφή θα χαροποιούσε πολύ τον Τσε που «Γνώριζε ότι ο κομμουνισμός δεν θα μπορούσε ποτέ να επιτευχθεί μέσα από μια περιπλάνηση στα χιλιοπερπατημένα καπιταλιστικά μονοπάτια και ότι, ακολουθώντας κανείς αυτά τα μονοπάτια τελικά θα ξεχάσει κάθε έννοια αλληλεγγύης, ακόμα και διεθνισμού».
Διότι, όπως τονίζει πιο κάτω στην ίδια ομιλία που περιλαμβάνεται στο βιβλίο ο Φιντέλ, «Όποιος πιστεύει … ότι ο άνθρωπος είναι ένα αδιόρθωτο ζωάκι, που μπορεί να βαδίζει μόνο αν το ταΐζεις χορτάρι ή το δείρεις με μια μαγκούρα… δεν πρόκειται ποτέ να γίνει ούτε επαναστάτης, ούτε κομμουνιστής».
Το 1989, έχοντας κερδίσει έδαφος σε αυτή την εκστρατεία, η επανάσταση αντιμετώπισε απρόσμενα την πιο βίαιη οικονομική κρίση της ιστορίας της με τον τερματισμό των προνομιακών εμπορικών σχέσεων με την ανατολική Ευρώπη.
- Κόβονται απότομα το 85% των εμπορικών συναλλαγών.
- Η εγχώρια παραγωγή μειώνεται κατά 35%.
- Η χώρα αντιμετωπίζει έως και επισιτιστικό πρόβλημα, και καταβάλει απίστευτες δυνάμεις να διατηρήσει τις ιστορικές της κατακτήσεις.
Οι προσπάθειες ανεύρεσης νέων αγορών και εμπορικών εταίρων προσκρούει στη σφιγμένη θηλιά του εμπορικού πολέμου των ΗΠΑ. Το εμπάργκο ενισχύεται ώστε να επιβάλλει την πολιτική του αποκλεισμού και σε τρίτες χώρες. Οι 5 Κουβανοί επαναστάτες, σε αποστολή στις ΗΠΑ απέναντι στις κουβανικές αντεπαναστατικές τρομοκρατικές ομάδες που δρούσαν στη Φλόριδα, πιάστηκαν όμηροι σε άλλη μια απόπειρα ταπείνωσης και εκβιασμού του κουβανικού λαού.
Οι εχθροί της εργατικής τάξης σε ολόκληρο τον κόσμο, αλλά ειδικά στο Μαϊάμι, αποφάνθηκαν ότι δεν θα αργούσε η Κούβα να ακολουθήσει την Ανατολική Ευρώπη και την ΕΣΣΔ σαν ώριμο φρούτο.
Δεν κατανοούσαν, όπως δεν κατανοούν ακόμη, ότι η προλεταριακή, διεθνιστική προοπτική του Τσε αντιπροσωπεύει την πορεία της κομμουνιστικής ηγεσίας της Κούβας και έχει βαθιές ρίζες στη μεγάλη πλειονότητα ου κουβανικού λαού.
Η εκστρατεία επανόρθωσης, που έφερε τη σφραγίδα του Τσε, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επιβίωση της Κούβας μέσα από τη δοκιμασία της δεκαετίας του 1990. Από αυτή την περίοδο στέρησης αλλά και συλλογικών λύσεων στα πιο πιεστικά προβλήματα επιβίωσης, η εργατική τάξη της Κούβας βγήκε ενισχυμένη, όχι εξασθενημένη. Έχει μεγαλύτερη συναίσθηση της ικανότητάς της να αντιστέκεται και να νικά. Εκεί που ο τεχνοκράτης σήκωνε τα χέρια ψηλά και σκεφτόταν τη μετανάστευση, ο απλός εργαζόμενος έβρισκε λύσεις.
Η ανάκαμψη, αφού η κρίση έφτασε στο χειρότερο σημείο στα μέσα της δεκαετίας του 1994 ήταν, και είναι, αργή και δύσκολη. Συντελείται παίρνοντας μια σειρά μέτρων που συνιστούσαν προσωρινή οπισθοχώρηση. Πάρθηκαν μέτρα πολύ οδυνηρά, υποχώρησης από κατακτημένες θέσεις του εργαζόμενου λαού. Ένα από αυτά ήταν για ορισμένα χρόνια η χρήση του αμερικανικού δολαρίου ως επίσημο νόμισμα. Δημιουργήθηκαν ελεύθερες αγροτικές αγορές. Διαιρέθηκαν τα μεγάλα κρατικά αγροκτήματα σε εκατοντάδες μικρότερους συνεταιρισμούς. Άνοιξαν μεγάλες επιχειρήσεις στον τουρισμό από κοινού με ξένα κεφάλαια.
Αυτά τα αναγκαία μέτρα, προκειμένου να αντιστραφεί η ταχεία πτώση της αγροτικής και βιομηχανικής παραγωγής (π.χ. η παραγωγή ζάχαρης, από 9 εκατ. τόνους, έφτασε τα 2 εκατ. μέσα στην περίοδο αυτή, με μέσο όρο τα 4), αυξάνουν τις κοινωνικές ανισότητες σε σύγκριση με το παρελθόν.
Στην επώδυνη πορεία ανάκαμψης, η Κούβα προσκρούει και στην βαθύτερη παγκόσμια περιστολή του καπιταλιστικού εμπορίου από τα τέλη της δεκαετίας του 1920.
Ωστόσο, τα απαραίτητα μέτρα που έχουν γίνει σχετικά με τους συνεταιρισμούς και τους αυτοαπασχολούμενους από το 2009 και μετά, γίνονται (1) με συλλογικές διαβουλεύσεις μεταξύ των εργαζομένων, και (2) με ξεκάθαρους στόχους τη διατήρηση του σοσιαλιστικού χαρακτήρα της οικονομίας, του οικονομικού σχεδιασμού, του κρατικού μονοπωλίου του εξωτερικού εμπορίου, καθώς και τη διατήρηση των βασικών κοινωνικών κατακτήσεων της επανάστασης για ολόκληρο τον λαό.
Η κληρονομιά του Τσε είναι κομμάτι της σημερινής αντίστασης των εργαζομένων της Κούβας στη σκληρή μάχη που δίνουν. Έχει πολλά να κάνει με την ικανότητά τους να βάζουν όρια στην προσωρινή αναδίπλωση που τους επιβάλλεται, να μην αφήνουν μεγαλύτερα περιθώρια από τα απολύτως αναγκαία ώστε να διασφαλίσουν την επιβίωση της πολιτικής τους εξουσίας και της επαναστατικής τους κυβέρνησης.
Οι επιτυχίες που έχει σημειώσει ο κουβανικός λαός και η επαναστατική του ηγεσία στην απελευθέρωση πέρσι των Πέντε από τις φυλακές των ΗΠΑ και, φέτος το καλοκαίρι, με το άνοιγμα των πρεσβειών έχει αναπτερώσει το ηθικό του σε αυτή την πάλη.
Αυτή η σκληρή ταξική πάλη ανάμεσα στον δρόμο της σοσιαλιστικής εργατικής αλληλεγγύης και τον δρόμο του ατομικού κέρδους ενώπιων μιας αδυσώπητης καπιταλιστικής κρίσης δεν μπορεί να κερδηθεί αποκλειστικά στο εσωτερικό της Κούβας, σε ένα και μόνο νησί της Καραϊβικής, που κουβαλά επιπλέον την τόσο βαριά κληρονομιά της αποικιοκρατίας.
Εμείς, για αρχή, μπορούμε να συμβάλουμε στηρίζοντας τον αγώνα που κάνει η Κούβα για την άμεση άρση του εμπάργκο.
Κλείνοντας:
Η ελληνική έκδοση αυτού του βιβλίου ελπίζουμε να συμβάλει στην πολιτική αποτελεσματικότητα της νέας γενιάς των αγωνιστών που αμφισβητούν ότι ο καπιταλισμός με τις ανθρωποφάγες κρίσεις και τους πολέμους του είναι μονόδρομος.
Πρόκειται για μια περίοδο μεγάλων αλλαγών που ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του 1980 για να αντιμετωπιστούν τα σοβαρότατα λάθη γραφειοκρατικής οργάνωσης και καπιταλιστικών μεθόδων διαχείρισης, που υπήρξαν αποτέλεσμα αντιγραφής από την ανατολική Ευρώπη. Η τόσο σημαντική για την επιβίωση της νεαρής Κουβανικής Επανάστασης βοήθεια είχε συνεπιφέρει τάσεις και πιέσεις μιμητισμού.
Από τέλη 1960 έως μέσα 1980 συντελείται μια απομάκρυνση από τις αντιλήψεις του Τσε, ξεκινώντας από αυτή την αντιγραφή.
- Η κερδοφορία των επιχειρήσεων γίνεται το κριτήριο λειτουργίας τους
- Θεσπίζονται στόχοι και πλάνα ασύνδετα με τις ανάγκες των εργαζομένων
- Οι παραγωγικές μονάδες αναπτύσσονται υδροκέφαλα, με υπέρογκο αριθμό διευθυντών και μη παραγωγικού προσωπικού
- Εφαρμόζονται υλικά και μόνο κίνητρα για την εργασία
- Η εθελοντική εργασία γίνεται τελετουργική και μόνο
Στο βιβλίο με ομιλίες του Φιντέλ Κάστρο από το 1989 με τίτλο Στην υπεράσπιση του σοσιαλισμού, βρίσκουμε παραδείγματα όπως:
- Απόδοση πριμ για κάλυψη του πλάνου με έσοδα από πώληση αγαθών και όχι παραγόμενα αγαθά
- Υπερκάλυψη του πλάνου σε γέφυρες χωρίς να έχουν χτιστεί δρόμοι
- Αυξήσεις τιμών χωρίς να λαμβάνεται υπόψη πόσο αναγκαίο είναι ένα αγαθό
Είχε πέσει σε δεύτερη και τρίτη μοίρα η κατασκευή κατοικιών, παιδικών σταθμών, η επισκευή των σχολείων κ.λπ., πράγματα εξάλλου που δεν παράγουν οικονομικό όφελος...
Ως τις αρχές τις δεκαετίας του 1980, όλα αυτά είχαν αρχίσει να παράγουν διαφθορά, απογοήτευση μέσα στον εργαζόμενο λαό και πτώση της κομμουνιστικής πολιτικής συνείδησης. Σχετικά προνομιούχα διοικητικά στρώματα έκαναν την εμφάνισή τους στους μηχανισμούς του κράτους και του κόμματος, στις επιχειρήσεις, ακόμα και σε μαζικές οργανώσεις όπως τα συνδικάτα. Αυτό το στρώμα άρχισε να εκφράζεται και να προωθεί πολιτικές υπεράσπισης του δικού του βιοτικού επιπέδου.
Η ώθηση για να αντιστραφεί αυτή η καταστροφική πορεία, αυτή η «ντροπιαστική περίοδος» όπως την ονομάζει ο Φιντέλ, ήρθε από τους επαναστατικούς θριάμβους στην Γρενάδα και τη Νικαράγουα το 1979 και τη διεθνιστική ανταπόκριση δεκάδων χιλιάδων Κουβανών εθελοντών στο κάλεσμά τους για βοήθεια. Ήρθε και από τους εκατοντάδες χιλιάδες εθελοντές που περήφανα επέστρεφαν από τη νικηφόρα επιχείρηση κατά της Νότιας Αφρικής του απαρτχάιντ στην Αγκόλα.
Με επικεφαλής τον Φιντέλ Κάστρο το 1986 ξεκίνησε αυτή η επαναστατική αντεπίθεση που προανέφερα. Αντιμετωπίστηκαν σε μεγάλο βαθμό η διαφθορά και τα προνόμια. Ξαναμπήκαν στο προσκήνιο οι προτεραιότητες των εργαζομένων. Για παράδειγμα, ενώ οι τεχνοκράτες οικονομολόγοι είχαν προβλέψει την οικοδόμηση 2 παιδικών σταθμών στην Αβάνα, μέσα σε 2 χρόνια χτίστηκαν από μπριγάδες πάνω από 100, για τις ανάγκες των εργαζόμενων γυναικών).
Μπήκε στο προσκήνιο η εθελοντική εργασία για την επίλυση άμεσων αναγκών. Οι μπριγάδες εθελοντικής εργασίες λειτούργησαν σαν ένα κοινωνικό κίνημα για να ανακτήσουν τον πρώτο λόγο οι εργαζόμενοι, στην πράξη, με προλεταριακές μεθόδους.
Έτσι, όπως λέει η Μέρι-Άλις Γουότερς στην εισαγωγή του βιβλίου, «Την ίδια στιγμή που τα κόμματα και τα γραφειοκρατικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης και της ΕΣΣΔ άρχισαν τελικά να καταρρέουν μπροστά στις άλυτες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αντιθέσεις που είχαν συσσωρευτεί σε βάθος δεκαετιών, η ίδια η κουβανική επανάσταση ανακτούσε δύναμη, ακολουθώντας την κομμουνιστική πολιτική πορεία της επανόρθωσης».
Ο Φιντέλ λέει ότι αυτή η στροφή θα χαροποιούσε πολύ τον Τσε που «Γνώριζε ότι ο κομμουνισμός δεν θα μπορούσε ποτέ να επιτευχθεί μέσα από μια περιπλάνηση στα χιλιοπερπατημένα καπιταλιστικά μονοπάτια και ότι, ακολουθώντας κανείς αυτά τα μονοπάτια τελικά θα ξεχάσει κάθε έννοια αλληλεγγύης, ακόμα και διεθνισμού».
Διότι, όπως τονίζει πιο κάτω στην ίδια ομιλία που περιλαμβάνεται στο βιβλίο ο Φιντέλ, «Όποιος πιστεύει … ότι ο άνθρωπος είναι ένα αδιόρθωτο ζωάκι, που μπορεί να βαδίζει μόνο αν το ταΐζεις χορτάρι ή το δείρεις με μια μαγκούρα… δεν πρόκειται ποτέ να γίνει ούτε επαναστάτης, ούτε κομμουνιστής».
Το 1989, έχοντας κερδίσει έδαφος σε αυτή την εκστρατεία, η επανάσταση αντιμετώπισε απρόσμενα την πιο βίαιη οικονομική κρίση της ιστορίας της με τον τερματισμό των προνομιακών εμπορικών σχέσεων με την ανατολική Ευρώπη.
- Κόβονται απότομα το 85% των εμπορικών συναλλαγών.
- Η εγχώρια παραγωγή μειώνεται κατά 35%.
- Η χώρα αντιμετωπίζει έως και επισιτιστικό πρόβλημα, και καταβάλει απίστευτες δυνάμεις να διατηρήσει τις ιστορικές της κατακτήσεις.
Οι προσπάθειες ανεύρεσης νέων αγορών και εμπορικών εταίρων προσκρούει στη σφιγμένη θηλιά του εμπορικού πολέμου των ΗΠΑ. Το εμπάργκο ενισχύεται ώστε να επιβάλλει την πολιτική του αποκλεισμού και σε τρίτες χώρες. Οι 5 Κουβανοί επαναστάτες, σε αποστολή στις ΗΠΑ απέναντι στις κουβανικές αντεπαναστατικές τρομοκρατικές ομάδες που δρούσαν στη Φλόριδα, πιάστηκαν όμηροι σε άλλη μια απόπειρα ταπείνωσης και εκβιασμού του κουβανικού λαού.
Οι εχθροί της εργατικής τάξης σε ολόκληρο τον κόσμο, αλλά ειδικά στο Μαϊάμι, αποφάνθηκαν ότι δεν θα αργούσε η Κούβα να ακολουθήσει την Ανατολική Ευρώπη και την ΕΣΣΔ σαν ώριμο φρούτο.
Δεν κατανοούσαν, όπως δεν κατανοούν ακόμη, ότι η προλεταριακή, διεθνιστική προοπτική του Τσε αντιπροσωπεύει την πορεία της κομμουνιστικής ηγεσίας της Κούβας και έχει βαθιές ρίζες στη μεγάλη πλειονότητα ου κουβανικού λαού.
Η εκστρατεία επανόρθωσης, που έφερε τη σφραγίδα του Τσε, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επιβίωση της Κούβας μέσα από τη δοκιμασία της δεκαετίας του 1990. Από αυτή την περίοδο στέρησης αλλά και συλλογικών λύσεων στα πιο πιεστικά προβλήματα επιβίωσης, η εργατική τάξη της Κούβας βγήκε ενισχυμένη, όχι εξασθενημένη. Έχει μεγαλύτερη συναίσθηση της ικανότητάς της να αντιστέκεται και να νικά. Εκεί που ο τεχνοκράτης σήκωνε τα χέρια ψηλά και σκεφτόταν τη μετανάστευση, ο απλός εργαζόμενος έβρισκε λύσεις.
Η ανάκαμψη, αφού η κρίση έφτασε στο χειρότερο σημείο στα μέσα της δεκαετίας του 1994 ήταν, και είναι, αργή και δύσκολη. Συντελείται παίρνοντας μια σειρά μέτρων που συνιστούσαν προσωρινή οπισθοχώρηση. Πάρθηκαν μέτρα πολύ οδυνηρά, υποχώρησης από κατακτημένες θέσεις του εργαζόμενου λαού. Ένα από αυτά ήταν για ορισμένα χρόνια η χρήση του αμερικανικού δολαρίου ως επίσημο νόμισμα. Δημιουργήθηκαν ελεύθερες αγροτικές αγορές. Διαιρέθηκαν τα μεγάλα κρατικά αγροκτήματα σε εκατοντάδες μικρότερους συνεταιρισμούς. Άνοιξαν μεγάλες επιχειρήσεις στον τουρισμό από κοινού με ξένα κεφάλαια.
Αυτά τα αναγκαία μέτρα, προκειμένου να αντιστραφεί η ταχεία πτώση της αγροτικής και βιομηχανικής παραγωγής (π.χ. η παραγωγή ζάχαρης, από 9 εκατ. τόνους, έφτασε τα 2 εκατ. μέσα στην περίοδο αυτή, με μέσο όρο τα 4), αυξάνουν τις κοινωνικές ανισότητες σε σύγκριση με το παρελθόν.
Στην επώδυνη πορεία ανάκαμψης, η Κούβα προσκρούει και στην βαθύτερη παγκόσμια περιστολή του καπιταλιστικού εμπορίου από τα τέλη της δεκαετίας του 1920.
Ωστόσο, τα απαραίτητα μέτρα που έχουν γίνει σχετικά με τους συνεταιρισμούς και τους αυτοαπασχολούμενους από το 2009 και μετά, γίνονται (1) με συλλογικές διαβουλεύσεις μεταξύ των εργαζομένων, και (2) με ξεκάθαρους στόχους τη διατήρηση του σοσιαλιστικού χαρακτήρα της οικονομίας, του οικονομικού σχεδιασμού, του κρατικού μονοπωλίου του εξωτερικού εμπορίου, καθώς και τη διατήρηση των βασικών κοινωνικών κατακτήσεων της επανάστασης για ολόκληρο τον λαό.
Η κληρονομιά του Τσε είναι κομμάτι της σημερινής αντίστασης των εργαζομένων της Κούβας στη σκληρή μάχη που δίνουν. Έχει πολλά να κάνει με την ικανότητά τους να βάζουν όρια στην προσωρινή αναδίπλωση που τους επιβάλλεται, να μην αφήνουν μεγαλύτερα περιθώρια από τα απολύτως αναγκαία ώστε να διασφαλίσουν την επιβίωση της πολιτικής τους εξουσίας και της επαναστατικής τους κυβέρνησης.
Οι επιτυχίες που έχει σημειώσει ο κουβανικός λαός και η επαναστατική του ηγεσία στην απελευθέρωση πέρσι των Πέντε από τις φυλακές των ΗΠΑ και, φέτος το καλοκαίρι, με το άνοιγμα των πρεσβειών έχει αναπτερώσει το ηθικό του σε αυτή την πάλη.
Αυτή η σκληρή ταξική πάλη ανάμεσα στον δρόμο της σοσιαλιστικής εργατικής αλληλεγγύης και τον δρόμο του ατομικού κέρδους ενώπιων μιας αδυσώπητης καπιταλιστικής κρίσης δεν μπορεί να κερδηθεί αποκλειστικά στο εσωτερικό της Κούβας, σε ένα και μόνο νησί της Καραϊβικής, που κουβαλά επιπλέον την τόσο βαριά κληρονομιά της αποικιοκρατίας.
Εμείς, για αρχή, μπορούμε να συμβάλουμε στηρίζοντας τον αγώνα που κάνει η Κούβα για την άμεση άρση του εμπάργκο.
Κλείνοντας:
Η ελληνική έκδοση αυτού του βιβλίου ελπίζουμε να συμβάλει στην πολιτική αποτελεσματικότητα της νέας γενιάς των αγωνιστών που αμφισβητούν ότι ο καπιταλισμός με τις ανθρωποφάγες κρίσεις και τους πολέμους του είναι μονόδρομος.
